Khiên ngưu (cây bìm bìm biếc) và bài thuốc điều trị tinh thần phân liệt

• Tên khác: “bìm bìm biếc”, “bìm biếc”, “bìm lam”, lạt bá hoa.
• Tên khoa học: Ipomoea nil, thuộc họ Bìm bìm: Convolvulaceae (3).
• Tính vị: vị cay đắng, tính mát, được dùng làm thuốc để sát trùng.
• Công dụng chính: giảm ho, tiêu đờm, nhuận 5, lợi tiểu tiêu phù thũng, tinh thần phân liệt.

Trong các loại cây rau làm thuốc, có lẽ không có loại nào lại bị khinh rẻ như dây bìm bìm. Thật vậy, vì bìm bìm là loài hoang dại, hay mọc bám vào các phên giậu mà người ta xem thường nó, dùng nó để ám chỉ những kẻ thừa cơ chuộc lợi, “giậu đổ bìm leo”:

“Tiếc thay cây gỗ lim chìm

Đem làm cột giậu, bìm bìm nó leo” (1).

Không chỉ thế, khi thở than, dân gian còn bộc lộ rõ hơn thái độ xem thường:

“Khi xưa ước những chân mây

Bây giờ rớt xuống giữa dây bìm bìm” (2).

Những câu chuyện về tên gọi khiên ngưu

Dân gian thì rẻ rúng bìm bìm như vậy nhưng trong y khoa thì một loại nhỏ của nó là bìm bìm biếc lại được xem là vị thuốc quý. Thậm chí, những truyền thuyết về tên gọi khiên ngưu – một tên gọi khác của bìm bìm biếc cũng đã ít nhiều cho thấy vẻ đẹp và dược tính quý giá của nó.

Có ý kiến cho rằng, bìm bìm biếc được gọi là Khiên Ngưu vì bên trong hoa có những hình hoa văn nhìn như ngôi sao, hơn nữa, hoa này lại nở rộ vào khoảng thời gian Ngưu Lang (hay còn gọi là Khiên Ngưu) và Chức Nữ gặp nhau. Vì vậy, nó gợi cho người ta liên tưởng đến sao Khiên Ngưu và được đặt cho cái tên như vậy.

Tuy nhiên, một câu chuyện khác về tác dụng làm thuốc của khiên ngưu thì lại có sức thuyết phục hơn. Theo công trình Danh y biệt lục (của Đào Hoằng Cảnh) thì trước đây, có một bác nông dân được dạy cho cách dùng loại quả này làm thuốc. Sau khi khỏi bệnh, bác nông dân ấy đã dẫn theo một con trâu để tạ ơn người chỉ dạy (trước đây, người nông dân rất quý trâu bò nói chung vì “con trâu là đầu cơ nghiệp”). Từ câu chuyện đó, bìm bìm biếc có thêm một tên gọi nữa là khiên ngưu (“khiên” nghĩa là chăn, dắt; “ngưu” là trâu, bò) và hạt của nó được gọi là khiên ngưu tử (4) (5) (6).

Đặc điểm cây khiên ngưu

Khiên ngưu có tên khoa học là Ipomoea nil, thuộc họ Bìm bìm: Convolvulaceae (3).

Đây là loài dây leo hoang dại và mọc nhiều ở vùng núi. Dựa theo màu sắc của hoa, người ta thường gọi khiên ngưu là “bìm bìm biếc”, “bìm biếc”, “bìm lam”. Nếu dựa theo màu sắc của hạt thì vị thuốc khiên ngưu bao gồm “bạch sửu” (mặt ngoài của hạt có màu trắng vàng hoặc trắng) và “hắc sửu” (mặt ngoài của hạt có màu nâu đen hoặc đen). Ngoài ra, cây còn được gọi là lạt bá hoa (nghĩa là hoa loa kèn vì hình dáng của hoa khiên ngưu tương tự như cái loa)…

Cũng như nhiều loài khác thuộc họ Bìm bìm, thiên ngưu cũng là dây leo nhưng trên thân và gân dưới của lá đều có lông măng, lá xẻ thành 3 thùy. Hoa khiên ngưu giống như hoa rau muống nhưng có màu hồng tím hay lam nhạt trông rất đẹp mắt.

Hạt bìm bìm biếc

Bộ phận dùng làm thuốc của cây khiên ngưu là nhựa và hạt. Trong đó, hạt khiên ngưu được phơi hay sấy khô và được dùng phổ biến hơn nhựa (4) (5).

Công dụng của vị thuốc khiên ngưu (bìm bìm biếc)

Theo y học cổ truyền, khiên ngưu có vị cay, đắng, giúp sát trùng và được biết đến với các công dụng chủ đạo như:

• Thông vào Phế: giúp tan đờm và điều trị hen suyễn có đờm.
• Thông vào Thận: giúp lợi tiểu tiện và điều trị phù thũng, cổ trướng.
• Thông vào Đại tràng: giúp dễ đại tiện, tiểu tiện, điều trị táo bón và đau bụng do giun lãi.

Cách dùng và liều lượng: Mỗi ngày dùng 3 – 4 g hạt khiên ngưu sắc lấy nước uống. Nếu không dùng hạt thì có thể dùng nhựa khiên ngưu từ 0,2 – 0,4 g. Tuy nhiên, nếu dùng nhựa khiên ngưu thì phải chiết xuất bằng cồn nên bất tiện hơn so với dùng hạt (4) (5).

Khiên ngưu và những bài thuốc kết hợp

Khiên ngưu trong bài thuốc điều trị bệnh tinh thần phân liệt

Ngày nay, áp lực cuộc sống và thói quen sinh hoạt thiếu lành mạnh là những nguyên nhân chủ yếu gây ra chứng tinh thần phân liệt (tâm thần phân liệt), nhất là ở những người trẻ tuổi. Điều đáng chú ý là việc xuất hiện các ảo giác hay nghe thấy giọng nói trong đầu không chỉ dẫn đến những biểu hiện tiêu cực ở người bệnh mà còn ảnh hưởng đến gia đình và những người xung quanh. Vì vậy, bên cạnh việc điều trị bằng liệu pháp tâm lý, người bệnh cũng cần uống thêm thuốc để tinh thần khỏe mạnh và hồi phục nhanh hơn.

Bài thuốc điều trị tinh thần phân liệt có thành phần khiên ngưu được dùng theo tỉ lệ như sau: hạt khiên ngưu (cả bạch sửu và hắc sửu là 24 g), kẹo mạch nha (16 g), đại hoàng và hùng hoàng (mỗi vị 12 g).

Cách dùng: các vị thuốc trên tán thành bột rồi vo viên, mỗi viên nặng 2g, mỗi ngày dùng 4 viên. Lưu ý, bài thuốc này dùng theo đợt, mỗi đợt là 15 ngày liên tiếp, sau đó ngưng 7 ngày rồi dùng tiếp đợt khác (4).

Khiên ngưu điều trị bệnh phù thũng khiến nằm, ngồi khó khăn

Có 2 cách dùng khiên ngưu trong trường hợp này là dùng dưới dạng bột và dạng thuốc sắc. Nếu dùng bột tán từ hạt thì mỗi lần uống 3,5 g và uống bằng nước đun sôi để nguội. Nếu dùng dưới dạng thuốc sắc thì lấy 10 g hạt khiên ngưu sắc trong 300 ml nước, đến khi còn một nửa nước thì chia thành hai lần uống trong ngày.

Sau khi uống thuốc này, nếu thấy có biểu hiện tiểu nhiều là tốt, bệnh sẽ dần khỏi. Lưu ý, trong điều trị, tùy tình trạng bệnh mà liều lượng thuốc có thể gia giảm theo chỉ định của bác sĩ (4) (5).

Lưu ý

• Thu hái: Khi thu hái, cần phân biệt khiên ngưu với các loại bìm bìm khác.
• Kiêng kị: Không dùng khiên ngưu chung với cây ba đậu (5).
• Đối tượng: Bìm bìm biếc hơi có độc, vì vậy, phụ nữ có thai và những người đang ốm yếu không nên dùng (5). Bên cạnh đó, những người bị khí hư, tỳ hư cũng không nên dùng (6).
• Liều lượng: Không nên dùng quá liều và nên tham khảo bác sĩ trong từng trường hợp cụ thể.