Cỏ ban (địa nhĩ thảo, dạ quan môn), loài cỏ dại với nhiều công dụng hay

Nhà văn thiếu nhi nổi tiếng của nước Anh là A. A. Milne từng có câu danh ngôn rất hay: “Cỏ dại cũng là hoa, một khi bạn đã bắt đầu hiểu về chúng” (Weeds are flowers too, once you get to know them) (1).

Và đúng như vậy. Khi thật tâm tìm hiểu thì mọi vật, dù nhỏ bé, bình thường cũng đều có vẻ đẹp và giá trị riêng của nó. Cho đến cỏ cây, có những loài thường ngày bị bỏ đi nhưng đến lúc cần, nó lại là thứ thuốc không thể thay thế.

Từ những loài như cỏ may, cỏ bạc đầu, cỏ mần trầu,… cho đến cỏ thanh ngâm, cỏ ban; tất cả đều có những công dụng riêng mà càng khám phá về nó, chúng ta lại thấy rằng thiên nhiên đã dành tặng cho con người quá nhiều ưu đãi. Và thật không ngoa nếu nói rằng: Cỏ dại cũng là thảo dược khi bạn bắt đầu hiểu về chúng.

Vài nét về cỏ ban

Cỏ ban có tên khoa học là Hypericum japonicum, thuộc họ Ban: Hypericaceae (2).

Đây là loại cỏ đồng hoang dại có ở khắp Việt Nam, từ đồng bằng đến miền núi đều có thể bắt gặp. Cây sinh trưởng vào mùa xuân, đến thu đông thì tàn lụi và đặc biệt, cứ vào buổi chiều tối thì lá cây cúp lại (nên cây còn có tên là dạ quan môn). Ngoài các tên này, cỏ ban còn được gọi là địa nhĩ thảo hay các tên khác như điền cơ vương, điền cơ hoàng, nọc sởi, châm hương, nhả cam…

Thân cỏ ban tương đối thấp, phân nhánh nhiều, lá cây có hình bầu dục nhọn, mọc đối và không có cuống, nếu chú ý nhìn sẽ thấy có những chấm nhỏ trên phiến lá. Hoa cỏ ban nhỏ, có màu vàng và mọc đơn lẻ ở nách lá.

Toàn cây cỏ ban đã được dùng làm thuốc ở Việt Nam và Trung Quốc, có thể dùng tươi hoặc phơi, sấy khô.

Hình ảnh cây cỏ ban

Công dụng của cây cỏ ban

Dùng ngoài da: Cây cỏ ban ban được dùng ngoài da trong nhiều trường hợp như:

• Da bị sưng đau: có thể hái một ít cỏ ban, rửa sạch rồi giã nát, đắp lên da.
• Giúp giảm hôi miệng, đau răng: có thể dùng nước sắc cỏ ban để ngậm (30 – 40 g tươi trong 100 ml nước).
• Điều trị viêm niêm mạc miệng: lấy một nắm cỏ ban tươi, sau đó bỏ vào máy xay sinh tố xay nát. Dùng một miếng vải mỏng để vắt lấy nước bỏ ban. Nước này dùng để ngậm khoảng 10 phút. Đối với trẻ nhỏ để tránh các cháu nuốt nước cỏ ban, các bạn dùng vải thấm nước ép này, vệ sinh niêm mạc miệng cho các cháu. Làm hàng ngày mỗi ngày từ 2 đến 3 lần.
• Điều trị rắn cắn: Nếu không may bị rắn độc cắn, có thể sơ cứu tạm thời bằng cách lấy cỏ ban giã nát rồi cho thêm một ít băng phiến, sau đó đắp lên vết rắn cắn (đã được chích rộng ra) (2) (3).

Dùng trong: Cỏ ban là loại cỏ lành tính, có vị đắng, ngọt. Thông thường, người ta dùng cỏ này để nấu uống với nhiều tác dụng như:

• Thanh nhiệt, giải độc, giảm đau.
• Lợi tiểu, tiêu thũng, tiêu sưng.
• Điều trị ho và viêm amidan.
• Điều trị lên sởi (ở trẻ em).
• Điều trị mụn nhọt và vết thương sưng đau.
• Điều trị viêm ruột thừa, tiêu hóa kém và suy dinh dưỡng ở trẻ dưới 15 tuổi.
• Điều trị các chứng thấp nhiệt (mình mẩy nóng bứt rứt, nặng nề, ngực bụng trướng đầy, rêu lưỡi nhớt….).
• Điều trị viêm gan cấp và mãn tính, vàng da, hoàng đản (vàng mắt, vàng da, tiểu tiện vàng…).

Cách dùng: Cỏ ban thường được dân gian dùng tươi bằng cách sắc lấy nước uống (khoảng 40g cả rễ, thân và lá tươi) (2) (3).

Hoa cỏ ban

Một số bài thuốc kết hợp có dùng cỏ ban

• Điều trị viêm thận cấp: Cách điều trị viêm thận cấp từ cỏ ban rất đơn giản và dễ thực hiện: lấy khoảng 60 g cỏ ban tươi sắc chung với 10 quả hồng táo (táo tàu) rồi lấy nước uống trong ngày (3).
• Điều trị rắn độc cắn: Bên cạnh biện pháp sơ cứu ngoài da (bằng cỏ ban) đã được đề cập ở trên, khi bị rắn độc cắn, người bệnh cũng có thể dùng thêm bài thuốc uống để giải độc. Cách thực hiện như sau: dùng các vị cỏ ban, thiên hồ thảo (mỗi loại 30 g) và thanh mộc hương (15 g), sắc lấy nước rồi pha cùng rượu để uống (3).
• Lên sởi ở trẻ em: Bên cạnh cách dùng độc vị, cỏ ban còn được kết hợp cùng các vị thuốc khác để điều trị chứng nổi sởi ở trẻ em. Cách dùng rất đơn giản, chỉ cần hái một nắm nhỏ cây cỏ ban (còn tươi) và một nắm lá diếp cá (hay kim ngân hoa) rồi sắc lấy nước uống trong ngày (3).

Các nghiên cứu về cỏ ban

• Hoạt tính chống HSV – II (bệnh mụn rộp sinh dục): Cỏ ban (với chiết xuất nước) đã được đánh giá là một trong 10 loài thảo dược có hiệu quả cao trong điều trị mụn rộp sinh dục (HSV – II) (qua kết quả sàng lọc, nghiên cứu trên 500 thảo dược) (4).
• Hoạt tính bảo vệ gan: Kết quả nghiên cứu trên chuột cho thấy chiết xuất từ cỏ ban có tác dụng bảo vệ gan, giúp làm giảm tổn thương gan (theo trang http://en.cnki.com.cn) (5). Bên cạnh đó, một nghiên cứu khác trên tạp chí Journal of Ethnopharmacology cũng cho thấy cỏ ban có tiềm năng điều trị viêm gan và ứ mật (8). Từ đó, các kết quả thí nghiệm đã bổ sung và minh chứng cho việc dùng cây cỏ ban điều trị viêm gan theo kinh nghiệm của dân gian.
• Hoạt tính chống ung thư lưỡi: Kết quả nghiên cứu trong ống nghiệm cho thấy chiết xuất từ cỏ ban có tác dụng chống lại sự tăng trưởng của các tế bào ung thư lưỡi, từ đó, thảo dược này cũng được đánh giá là có tác dụng điều trị ung thư vảy miệng (6).
• Hoạt tính chống cúm: Qua nghiên cứu thực nghiệm trên chuột, chiết xuất từ cỏ ban còn cho thấy khả năng ức chế đáng kể tình trạng bệnh do virus cúm A – H3N2 gây ra (được biết, H3N2 cùng H1N1 là hai phân cúm A phổ biến nhất hiện nay) (7).

Lưu ý

• Về liều lượng, không nên lạm dụng, dùng quá liều cỏ ban (kết quả thí nghiệm trên động vật cho thấy dùng quá liều cao lỏng từ cỏ ban có thể gây hại cho tim (ở ếch) và làm co thắt ruột (trên thỏ)) (3).
• Về đối tượng, chưa có các khuyến cáo về đối tượng cấm kỵ nhưng phụ nữ có thai không nên dùng cỏ ban (9). Ngoài ra, khi có nhu cầu dùng cỏ ban làm thuốc, các bệnh nhân nên tham khảo ý kiến bác sĩ để có hướng dẫn phù hợp nhất.