Cây xấu hổ (mắc cỡ) và những bài thuốc Nam, mấy ai còn nhớ?

Hồi còn học tiểu học, cứ mỗi giờ ra chơi là tôi và con bạn thân lại chạy riết ra vườn chuối nhà ông Chín, để làm gì à, để bắt sâu chuối và chọc cây xấu hổ (cây mắc cỡ) cho vui.

Hễ thấy lá chuối nào có một phần cuộn tròn lại là chúng tôi tướt xuống, lấy cây quẹt cuộn lá rồi khều khều con sâu ra để chơi: những con sâu béo ú, trắng bóc, đầy phấn và no tròn nằm chễm chệ – tụi tôi nhìn chán rồi thôi chứ cũng chả dám làm gì!.

Mắc cỡ – loài cây tuổi thơ

Nhưng chán thì phải có thứ khác để chơi. Có rồi, đó là chọc cây xấu hổ. Cái loài cây này tụi tôi quý lắm. Hồi ấy, trong đầu tôi có một suy nghĩ huyền bí về loài cây này: Chà, ngộ thiệt, làm sao mà nó biết nhúc nhích vậy ta? Nó biết mắc cỡ thiệt sao? Nó nghe được, cảm nhận được thế giới này sao?

Cây xấu hổ

Thế là ngày nào cũng vậy, tụi tôi rón rén lại gần rồi lấy tay chạm hết lá này đến lá khác, quơ hết đám này đến đám khác, chơi mãi không chán. Cứ hễ bạn đụng vào chỗ nào thì khoảng 3 giây sau, lá của nó từ từ cúp lại, cuống của nó cũng cúp lại, thật sự rất thú vị!

Và bạn biết đấy, dù cây mắc cỡ đầy gai góc và không ai trồng nhưng cũng không ai quyết tâm phá bỏ bao giờ (ngoại trừ những người muốn làm cỏ để canh tác, dọn đường đi hay nhà có trẻ con). Bạn biết tại sao không?

Đó là vì hoa mắc cỡ rất đẹp và cây của nó còn được dùng làm thuốc. Trong các hội thuốc Nam, hầu như lúc nào cũng có cây mắc cỡ. Vậy, loài cây này điều trị bệnh gì và khi dùng làm thuốc cần lưu ý điều gì?

Cây mắc cỡ – loài cây dùng làm thuốc

Không chỉ có cơ chế sinh học đặc biệt, cây xấu hổ còn có công dụng làm thuốc. Bằng chứng là: các kết quả nghiên cứu trên động vật thí nghiệm đã cho thấy chiết xuất cây xấu hổ có nhiều hoạt tính như:

Vì sao cây xấu hổ có độc nhưng vẫn được dùng làm thuốc?

Thật ra thì không chỉ cây xấu hổ mà nhiều vị thuốc cổ truyền khác cũng có độc từ nhẹ đến mạnh (như thực vật thì có bạch quả, khoáng vật thì có lưu huỳnh…). Khi dùng làm thuốc, ông cha ta đã tận dụng chúng trong các trường hợp dùng ngoài da và dùng uống với liều thấp (theo chỉ định của thầy thuốc).

Với trường hợp cây xấu hổ thì đây là vị thuốc có độc nhưng khi được dùng với liều phù hợp, nó sẽ mang lại nhiều công dụng quý (khi tôi bị nổi mụn do nóng gan và đi hốt thuốc Nam thì rất nhiều lần, trong thang thuốc của tôi đều có một ít cây xấu hổ – nó dễ nhận biết hơn các vị thuốc khác vì có rất nhiều gai con).

Cây xấu hổ, cây mắc cỡ

Không chỉ thế, loài cây này còn được biết đến với nhiều công dụng như:

Dùng ngoài da: Khi bị thương, bị làm mủ ngoài da thì bạn có thể hái một ít lá mắc cỡ, vò nát rồi đắp lên (hái lá, không hái nhánh vì nhánh có gai) (1).

Lưu ý khi dùng cây xấu hổ (mắc cỡ)

• Về độc tính: Trong rễ, lá và cành của cây xấu hổ có một loại ancaloid độc. Vì vậy, khi dùng làm thuốc, người bệnh không được dùng quá liều và nên hỏi thêm ý kiến thầy thuốc (nếu dùng với liều cao sẽ gặp phải các triệu chứng như tê và mê man) (1).
• Đối tượng cần tránh: Phụ nữ mang thai không nên dùng (rễ cây xấu hổ còn được dùng trong các thang thuốc phá thai). Ngoài ra, vì cây xấu hổ có tính hơi hàn nên những người tiêu chảy, tỳ vị hư hàn cũng cần thận trọng (1).
• Cách sắc nấu: Cành nhánh cây xấu hổ có nhiều gai nên sau khi nấu xong, bạn nên đổ bã thuốc ở nơi phù hợp, tránh lối đi nhiều người qua lại nhé!

Bạn có cho rằng cây mắc cỡ là một loài cây gai góc cần phá bỏ? Ở quê bạn, loài cây này còn có công dụng nào nữa không? Hãy chia sẻ cùng chúng tôi nhé!

Cây xấu hổ và âm nhạc

Cây xấu hổ – cái tên nghe thì dân dã, quê mùa nhưng bạn biết không, bài ca Hoa trinh nữ của nhạc sĩ trứ danh Trần Thiện Thanh chính là mượn hình ảnh của loài cây này đấy. Sự e thẹn của những cô gái mới lớn, của người tình chờ đợi chốn hậu phương chính là nguồn cảm hứng cho những lời ca đi cùng năm tháng.

Những ai đã từng trải qua một thời một thời hò hẹn, chắc chắn sẽ thấy mình ở đâu đó trong những lời ca như:

“Tôi không phải là vua nên mộng ước thật bình thường
Như yêu một loài hoa trên vùng đá sỏi buồn phiền
Loài hoa không hương không sắc màu
Nhưng loài hoa biết khép lá ngây thơ.

Tôi không phải là vua nên nào biết đến sa hoa
Không ngọc ngà kiệu hoa không nệm gấm không cung son
Tôi chỉ là lính xa nhà
Thấy hoa nhớ người yêu rất xa…” (3).